Urlop wychowawczy – uprawnienia i ochrona pracownika

Artykuł autorstwa eksperta PKF (Beata Spychała), został opublikowany 3 stycznia 2017r. na łamach dziennika "Rzeczpospolita".

W razie ustalenia, że pracownik trwale zaprzestał sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, pracodawca wzywa pracownika do stawienia się do pracy.

Komu i ile urlopu przysługuje?

Skorzystać z urlopu wychowawczego może każdy pracownik (zarówno rodzic jak i opiekun, kobieta i mężczyzna), pod warunkiem, że był dotychczas zatrudniony co najmniej 6 miesięcy (również u poprzednich pracodawców) i zamierza sprawować osobistą opiekę nad dzieckiem. Wymiar urlopu wynosi do 36 miesięcy, a można go wykorzystać do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia.

Jak wykorzystać urlop?

Urlop wychowawczy można wykorzystać w jednej lub kilku – ale nie więcej niż w 5 – częściach. Mogą z niego korzystać oboje rodzice/opiekunowie, nawet jednocześnie. Jednak razem nie mogą wykorzystać więcej niż 36 miesięcy.

Przy planowaniu urlopu wychowawczego należy wziąć pod uwagę urlop rodzicielski, który zgodnie z obowiązującymi przepisami, można wykorzystać jednorazowo albo w częściach w takim samym terminie co urlop wychowawczy. Ponadto, jego część (w wymiarze do 16 tygodni) może być udzielona w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej jego części albo nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części tego urlopu. Jeśli pracownik decyduje się wykorzystać go w ten sposób, to te części pomniejszają liczbę części przysługującego urlopu wychowawczego.

Ponadto, jeśli któraś z części przypadłaby na okres po 3. urodzinach dziecka, może to spowodować skrócenie samego wymiaru urlopu wychowawczego, gdyż po prostu nie zdążymy go wykorzystać: na obydwa urlopy mamy czas do końca roku kalendarzowego w którym dziecko kończy 6 lat.

Więcej urlopu

Jeżeli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika, niezależnie od 36-miesięcznego urlopu na zasadach ogólnych, pracownik może wnioskować o urlop w wymiarze do 36 miesięcy, jednak na okres nie dłuższy niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia. Tutaj również oboje rodzice / opiekunowie  mogą korzystać z urlopu, i także jednocześnie. Łączny limit urlopu w takiej sytuacji wynosi 72 miesiące  i dotyczy obojga.

Wyłączność

Każdemu z rodziców lub opiekunów dziecka ustawodawca przyznał wyłączne prawo do jednego miesiąca urlopu wychowawczego z wymiaru urlopu określonego przez Kodeks Pracy. Prawa tego nie można przenieść na drugiego z rodziców lub opiekunów dziecka. Zatem, jeśli z urlopu zdecyduje się skorzystać, np. tylko matka, to będzie mogła wziąć 35 miesięcy, gdyż 1 miesiąc jest zarezerwowany dla ojca.

Ustawodawca dopuszcza jednak, aby jedna osoba (rodzic lub opiekun) mogła wykorzystać całe 36 miesięcy. Jest to możliwe, gdy drugi rodzic dziecka nie żyje lub nie przysługuje mu władza rodzicielska lub też został pozbawiony władzy rodzicielskiej albo uległa ona ograniczeniu lub zawieszeniu.

Jest to możliwe również wtedy, kiedy dziecko pozostaje pod opieką tylko jednego opiekuna.

W takim przypadku trzeba spełnić takie same warunki jak przy urlopie na zasadach ogólnych  (staż pracy, wiek dziecka, prawo do dodatkowego urlopu w przypadku dziecka niepełnosprawnego) i tak samo jak w sytuacji obojga rodziców (złożyć pisemny wniosek ze wskazaniem  długości urlopu, jego części i okresu  wykorzystania).

Formalności

Złożenie wniosku o urlop

Aby skorzystać z urlopu wychowawczego pracownik musi o niego wystąpić do pracodawcy.

Wniosek należy złożyć w formie pisemnej w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. Pracodawca jest obowiązany uwzględnić wniosek pracownika, a więc nie może odmówić. Jeżeli jednak pracownik spóźni się ze złożeniem wniosku, pracodawca udziela urlopu wychowawczego nie później niż z dniem upływu 21 dni od dnia jego złożenia. W związku z możliwością wykorzystania urlopu wychowawczego w częściach, na każdą część należy złożyć osobny wniosek. Ustawodawca wskazał, że taki wniosek musi zawierać: imię i nazwisko pracownika oraz dziecka, na które ma być udzielony urlop wychowawczy albo jego część, wskazanie okresu, na który ma być udzielony urlop albo jego część, wskazanie okresu urlopu dotychczas wykorzystanego oraz określenie liczby części urlopu, z których dotychczas skorzystano – wszystkie informacje dotyczą tego samego dziecka.

Do wniosku należy dołączyć dokumenty, które również zostały wymienione w przepisach. Należą do nich m.in. oświadczenia dotyczące korzystania z urlopu rodzicielskiego w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu poprzedniej części urlopu rodzicielskiego (którego części obniżają wymiar urlopu wychowawczego), oświadczenie pracownika o braku zamiaru korzystania przez drugiego rodzica albo opiekuna dziecka z urlopu wychowawczego, dokumenty związane z ograniczeniem lub pozbawieniem drugiego rodzica władzy rodzicielskiej, kopia orzeczenia niepełnosprawności (jeśli jest konieczne).

Wycofanie wniosku

Pracownik ma prawo zmienić zdanie i wycofać wniosek o udzielenie urlopu składając pisemne oświadczenie. Tak jak w przypadku wniosku o urlop, tu również należy zmieścić się w ustawowych limitach czasowych: nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem urlopu. 

Rezygnacja z urlopu

Przepisy dopuszczają również możliwość rezygnacji z urlopu w czasie jego trwania. Można to zrobić w każdym czasie, jeśli pracodawca wyrazi na to zgodę lub po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy – najpóźniej na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy.

Pieniądze na urlopie

Urlop wychowawczy jest bezpłatny. Jednak osoby, które spełniają warunki do zasiłku rodzinnego, mogą ubiegać się o dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w czasie korzystania z urlopu wychowawczego.

W czasie urlopu wychowawczego pracownik ma prawo podjąć pracę zarobkową u dotychczasowego lub innego pracodawcy albo inną działalność (zarobkową, sportową, charytatywną itp.). Ma prawo również do nauki lub szkolenia. Jednak należy pamiętać, że ww. działania nie mogą kolidować z możliwością sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, które jest przecież celem urlopu.

Przywileje i ochrona pracownika w trakcie i po zakończeniu urlopu

Praca na część etatu

Pracownik uprawniony do urlopu wychowawczego może skorzystać z możliwości obniżenia jego wymiaru czasu pracy, ale nie więcej niż do połowy pełnego wymiaru w okresie, w którym mógłby korzystać z takiego urlopu. W tym celu musi złożyć pracodawcy pisemny wniosek, a pracodawca jest obowiązany go uwzględnić.

Wniosek musi zawierać wskazanie wymiaru czasu pracy, w którym pracownik chce wykonywać pracę oraz dane dziecka i okres (podobnie jak we wniosku o urlop) i należy go złożyć w takim samym terminie jak wniosek o urlop, czyli 21 dni przed rozpoczęciem pracy w obniżonym wymiarze czasu pracy. W razie spóźnienia, pracodawca obniża wymiar nie później niż z upływem 21 dni od dnia złożenia wniosku. Zgodnie z przepisami, do wniosku należy dołączyć skrócony odpis aktu urodzenia dziecka (dzieci) lub zagraniczny akt urodzenia dziecka (dzieci) albo kopie tych dokumentów oraz oświadczenie o okresie, w którym pracownik dotychczas korzystał z wykonywania pracy w obniżonym wymiarze czasu pracy w okresie, w którym mógłby korzystać z urlopu wychowawczego.

Bez wypowiedzenia umowy

Ochrona przed wypowiedzeniem umowy o pracę obejmuje pracownika w okresie od dnia złożenia przez niego wniosku o udzielenie urlopu – do dnia jego zakończenia oraz - w przypadku wniosku o obniżenie wymiaru czasu pracy – od dnia złożenia do dnia powrotu do nieobniżonego wymiaru czasu pracy, nie dłużej jednak niż przez łączny okres 12 miesięcy.

W ww. przypadkach, rozwiązanie przez pracodawcę umowy jest dopuszczalne tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.

W przypadku kiedy ww. wnioski zostałyby złożone wcześniej niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu wychowawczego albo obniżonego wymiaru czasu pracy, ochrona przed wypowiedzeniem umowy o pracę zaczyna działać na 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu albo obniżonego wymiaru czasu pracy.

Umowa rozwiąże się również wtedy, jeśli wnioski zostaną złożone później niż wypowiedzenie ze strony pracodawcy.

Powrót na stanowisko przed urlopem

Po zakończeniu urlopu wychowawczego pracodawca przyjmuje pracownika do pracy na dotychczasowym stanowisku. Jeżeli nie jest to możliwe, powierza mu stanowisko równorzędne z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub  inne stanowisko, które jest zgodne z jego kwalifikacjami zawodowym. Wynagrodzenie nie może być niższe od tego, które pracownik otrzymywał przed urlopem.

Warto pamiętać

1. Okres urlopu wychowawczego, w dniu jego zakończenia, wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze.
2. W razie ustalenia, że pracownik trwale zaprzestał sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, pracodawca wzywa pracownika do stawienia się do pracy w terminie przez siebie wskazanym, nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia powzięcia takiej wiadomości i nie wcześniej niż po upływie 3 dni od dnia wezwania.
3. W razie wątpliwości osoby prowadzące kadry i płace u danego pracodawcy udzielą niezbędnej pomocy przy kompletowaniu dokumentacji.
4. Wszystkie niezbędne informacje dotyczące uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem zawarte są w art. 175¹ – 189¹ Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity Dz. U. z 2016 r.  poz. 1666) oraz w Rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 grudnia 2015 r. w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków (Dz. U. z 2015 r., poz. 2243).