Miesięcznik Ubezpieczeniowy: Największe wyzwania przy badaniu sprawozdania finansowego i SFCR ubezpieczyciela

Artykuł autorstwa eksperta PKF (Przemysław Koblak - Partner PKF Polska) ukazał się w czerwcu 2025 r. w wydaniu nr 6/2025 Miesięcznika Ubezpieczeniowego.

Badanie sprawozdań finansowych zakładów ubezpieczeń ze względu na ich specyfikę, a także status jednostki zainteresowania publicznego wymaga szczególnego podejścia podczas audytu. Specyfika działalności ubezpieczeniowej powoduje, że biegły rewident spotyka się z wieloma wyzwaniami, w tym: złożonymi rezerwami techniczno-ubezpieczeniowymi, koniecznością zaangażowania aktuariuszy, szczegółowymi wymogami regulacyjnymi (m.in. Solvency II). Co więcej, audytor musi weryfikować nie tylko statutowe sprawozdanie finansowe, ale także sprawozdanie o wypłacalności i kondycji finansowej (SFCR), które sporządzane jest w wartościach godziwych zgodnie z Solvency II. – Przemysław Koblak

Branża ubezpieczeniowa jest silnie regulowana i opiera się na długoterminowych zobowiązaniach oraz modelach aktuarialnych. W sprawozdaniach finansowych ubezpieczycieli dominują rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe, których wycena wymaga licznych szacunków (np. przyszłych wypłat szkód czy świadczeń). Po stronie aktywów istotne są lokaty oraz kontrakty reasekuracyjne zabezpieczające ryzyko. Ponadto ubezpieczyciele muszą sprostać specjalistycznym standardom rachunkowości (np. w przypadku sporządzania sprawozdania finansowego wg MSSF – MSSF 17 dla umów ubezpieczeniowych) i wymogom nadzorczym KNF, co wpływa na prezentację danych finansowych. W efekcie już na etapie planowania audytu identyfikowane są kluczowe obszary ryzyka wynikające z tej specyfiki: wycena rezerw, wycena trudno wycenialnych lokat (np. nieruchomości) oraz rozliczenia z reasekuratorami.

Identyfikacja ryzyk i zrozumienie działalności

Zgodnie z Krajowym standardem badania 315 Identyfikacja i oszacowanie ryzyk istotnego zniekształcenia audytor musi zrozumieć działalność i otoczenie ubezpieczyciela oraz zidentyfikować obszary ryzyka istotnego zniekształcenia sprawozdania. W branży ubezpieczeniowej są m.in.: ryzyko ubezpieczeniowe (np. nietypowo wysokie szkody, katastrofy naturalne), ryzyko reasekuracyjne (niewypłacalność lub błędy w rozliczeniach z reasekuratorem), ryzyko rynkowe (wpływ stóp procentowych i kursów walut na wyceny aktywów oraz rezerw) czy ryzyko operacyjne (np. błędy systemów informatycznych obsługujących polisy i szkody). Audytor ocenia, które z tych ryzyk mogą przełożyć się na istotny błąd w sprawozdaniu – na przykład niedoszacowanie rezerw na szkody zaistniałe, ale niezgłoszone (IBNR) stanowi poważne zagrożenie dla przyszłych wyników finansowych. Ważne jest również zrozumienie i ocena systemu kontroli wewnętrznej oraz ładu korporacyjnego ubezpieczyciela, by określić, czy istniejące procedury (np. zatwierdzanie rezerw przez kierownictwo, monitorowanie ryzyka) skutecznie ograniczają ryzyko błędów czy też wymagają dodatkowej uwagi audytora.

Dowody badania i procedury analityczne

Zgodnie z Krajowym standardem badania 500 Dowody badania biegły rewident przeprowadza procedury badania, które są odpowiednie w danych okolicznościach w celu uzyskania wystarczających i odpowiednich dowodów badania, które mają umożliwić sformułowanie racjonalnych wniosków stanowiących podstawę opinii biegłego rewidenta. Przykładami takich dowodów badania dla poszczególnych pozycji sprawozdania finansowego mogą być np. potwierdzenia zewnętrzne sald (banki, depozytariusze) i rozliczeń z reasekuratorami, inspekcje dokumentacji polis i szkód (czy rezerwy mają uzasadnienie w aktach szkodowych), uzgodnienia między systemami (czy dane przenoszone z systemów operacyjnych do ksiąg są kompletne i spójne), czy konsultacje z niezależnymi ekspertami (np. rzeczoznawcami od wyceny nieruchomości). Każdy dowód jest oceniany pod kątem wiarygodności i istotności – w razie rozbieżności audytor rozszerza zakres testów. Procedury analityczne wynikające z Krajowego standardu badania 520 służą identyfikacji anomalii i trendów, np. analizowane są m.in. wskaźnik szkodowości rok do roku, poziom rezerw w odniesieniu do liczby polis i szkód czy trójkąty szkodowe. Nietypowe odchylenia lub nagłe zmiany sygnalizują podwyższone ryzyko i wymagają pogłębionych procedur. Audytor uwzględnia przy tym, że jednorazowe zdarzenia (np. klęska żywiołowa) mogą zaburzać typowe relacje, więc konfrontuje wyniki analiz z wyjaśnieniami aktuariuszy i kierownictwa.

Badanie szacunków aktuarialnych i rezerw

Następnym wyzwaniem jest ocena wiarygodności szacunków księgowych zobowiązań ubezpieczeniowych. Krajowy standard badania 540 Badanie szacunków księgowych i powiązanych ujawnień wymaga od biegłego rewidenta dogłębnej analizy przyjętych metod i założeń zarządu przy wycenie rezerw – w szczególności rezerw szkodowych (w tym IBNR) w ubezpieczeniach majątkowych oraz rezerw matematycznych w ubezpieczeniach życiowych, np. ratyfikacji podlegają m.in. modele aktuarialne i dane (np. przewidywane wskaźniki szkodowości, śmiertelność, stopy dyskonta) pod kątem aktualności i racjonalności. Biegły rewident powinien także weryfikować, czy dane aktuarialne pochodzące z systemów operacyjnych są kompletne i aktualne, co może być istotnym źródłem ryzyka. Ważne jest wykluczenie stronniczości – czy ubezpieczyciel nie zaniża ani nie zawyża celowo rezerw w celu manipulacji wynikiem finansowym. Kluczową rolę pełni analiza wrażliwości: pokazuje, jak zmiana głównych założeń (inflacja, śmiertelność itp.) wpływa na wysokość zobowiązań. Duża wrażliwość oznacza wysoką niepewność – audytor może wtedy zalecić bardziej konserwatywne podejście lub dodatkowe ujawnienia. Oczekuje się, że sprawozdanie finansowe ujawni charakter tych niepewności i wyniki testów wrażliwości, aby użytkownicy rozumieli wpływ założeń na wynik finansowy.

W audycie ubezpieczyciela kluczowa jest pomoc aktuariusza jako eksperta wspierającego biegłego rewidenta. Krajowy standard badania 620 Wykorzystanie pracy eksperta biegłego rewidenta wskazuje, że korzystając z pracy eksperta audytor nadal ponosi pełną odpowiedzialność za wydawaną opinię, musi więc upewnić się co do kompetencji i obiektywizmu aktuariusza. Niezależność jest kluczowa – ekspert nie może być zaangażowany w przygotowanie wycen po stronie klienta ani pozostawać w konflikcie interesów. Zadaniem aktuariusza wspierającego audyt jest niezależna ocena rezerw: np. przeliczenie wybranych modeli, sprawdzenie założeń lub porównanie wielkości rezerw z trendami rynkowymi. Wyniki prac eksperta audytor ocenia krytycznie, weryfikując czy potwierdzają one prawidłowość rezerw. Jeśli pojawiają się różnice zdań lub wątpliwości co do metodyki, audytor może zlecić dodatkowe analizy lub poszerzyć własne procedury – ostateczna decyzja odnośnie akceptowanej wysokości rezerw należy do niego.

Badanie sprawozdania SFCR i wymogi Solvency II (wartości godziwe)

Badanie sprawozdania o wypłacalności i kondycji finansowej (SFCR) jest odrębnym badaniem i opiera się na zasadach Solvency II, czyli wycenach w wartościach godziwych, co powoduje dodatkową trudność badania. Biegły rewident musi zweryfikować, czy aktywa i zobowiązania ubezpieczyciela zostały prawidłowo wycenione w ujęciu ekonomicznym, tj. lokaty według cen rynkowych lub wiarygodnych modeli (dla lokat bez aktywnego rynku), a zobowiązania ubezpieczeniowe jako zdyskontowane najlepsze oszacowania przyszłych wypłat powiększone o marżę ryzyka. Wymaga to dodatkowych procedur poza standardowym badaniem sprawozdania finansowego – np. przeglądu operatów szacunkowych nieruchomości inwestycyjnych czy weryfikacji, że aktuariat zastosował właściwe założenia regulacyjne (krzywe stóp do dyskonta, współczynnik kosztu kapitału) przy kalkulacji marży ryzyka. Audytor weryfikuje też wyliczenie kapitałowego wymogu wypłacalności (SCR): w przypadku standardowej formuły sprawdza poprawność danych wejściowych i zastosowanych parametrów, by mieć pewność, że wskaźnik wypłacalności jest oparty na racjonalnych założeniach.

Trudnością bywa interpretacja części opisowych SFCR oraz obszary skomplikowanej metodologii, gdzie standardy zostawiają margines uznaniowości. Audytor weryfikuje dane liczbowe w SFCR, aby były spójne z wynikami badania sprawozdania finansowego. Pomocne jest porównanie bilansu rachunkowego z bilansem Solvency II – wyjaśnienie różnic wynikających z odmiennych zasad wyceny (np. inaczej wyliczone rezerwy, wyłączone niektóre aktywa) pozwala wychwycić ewentualne błędy. Na koniec biegły rewident wydaje odrębną opinię z badania SFCR, co wzmacnia zaufanie do informacji ujawnionych w sprawozdaniu SFCR.

Ocena kontroli wewnętrznej, ładu korporacyjnego i środowiska IT

Odpowiednio dostosowany system kontroli wewnętrznej i ładu korporacyjnego może znacząco ograniczyć ryzyko błędów. Audytor ocenia, w jakim stopniu ubezpieczyciel spełnia wymogi Solvency II co do systemu governance (niezależna funkcja aktuariatu, audytu wewnętrznego, zarządzania ryzykiem, compliance) oraz czy kluczowe kontrole wewnętrzne w procesach finansowych działają skutecznie. Jeżeli np. polityka tworzenia rezerw jest rygorystycznie przestrzegana i nadzorowana przez zarząd, audytor może częściowo polegać na tych mechanizmach; w razie stwierdzenia luk (np. brak formalnej weryfikacji wyliczeń rezerw przez kierownictwo) – rozszerza zakres testów szczegółowych. Ocenie powinny podlegać też procesy kontroli wewnętrznej ryzyka outsourcingu dla kluczowych funkcji operacyjnych (np. administracja polis, likwidacja szkód) – co jest szczególnie częste w branży ubezpieczeniowej.

Równie ważna jest ocena środowiska IT i kontroli informatycznych. Wiarygodność danych finansowych zależy od sprawnych systemów – audytor sprawdza, czy systemy polis, szkód i księgowe są odpowiednio zabezpieczone (kontrole dostępu, zarządzanie zmianami) oraz czy zapewniona jest pełna integracja danych. Kluczowe są kontrole, takie jak regularne uzgadnianie rejestrów szczegółowych (polisy, szkody) z księgą główną. Brak takich mechanizmów może prowadzić do niezamierzonych różnic. Audytorzy często identyfikują takie braki i zalecają korekty.

Badanie sprawozdania finansowego oraz SFCR ubezpieczyciela jest złożonym projektem z perspektywy biegłego rewidenta. Zastosowanie odpowiednich standardów badania, zaplanowanie odpowiednich procedur badania oraz właściwych zasobów pozwala na rzetelną ocenę sytuacji majątkowej, finansowej i wypłacalności firmy ubezpieczeniowej. Rola biegłego rewidenta pozostaje kluczowa dla zapewnienia zaufania do sprawozdań – dzięki zawodowemu sceptycyzmu oraz profesjonalnej pracy z udziałem ekspertów audytor jest w stanie wychwycić potencjalne nieprawidłowości. Przyczynia się to do zwiększenia transparentności sektora ubezpieczeń i dostarcza interesariuszom sprawozdań wiarygodnych informacji o kondycji finansowej ubezpieczyciela.